ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

Ορισμός: πρόκειται για ηθική και πολιτική αρχή, σύμφωνα με την οποία κέντρο των πάντων είναι ο άνθρωπος, οι ανάγκες και η ευτυχία του.

Ιστορικές καταβολές: γεννήθηκε την εποχή της Αναγέννησης (14^ος-16^ος αι.), όταν κάποιοι πρωτοπόροι αστοί διανοητές της εποχής αμφισβήτησαν για πρώτη φορά τον κυρίαρχο ως τότε θεοκρατικό λόγο της εκκλησίας και διεκδίκησαν έναν κόσμο ανθρωποκεντρικό. Μέχρι τότε, η επίγεια ζωή αντιμετωπιζόταν υποτιμητικά, ως μια πρόσκαιρη και επαίσχυντη τιμωρία, που έπρεπε να πληρώνουν οι άνθρωποι επειδή κάποτε είχαν προδώσει τον κύριό τους. Οι σαρκικές επιθυμίες και η ευχαρίστηση ενοχοποιούνταν ως έργα του σατανά και οι άνθρωποι έπρεπε να ζουν βουτηγμένοι στη ντροπή και με συνεχείς μετάνοιες για να σώσουν το μόνο που άξιζε μέσα τους: την ψυχή τους. Οι αναγεννησιακοί διανοούμενοι, αρνούμενοι να απαρνηθούν τη χαρά της ζωής και την αξιοπρέπειά τους ως ανθρώπων, διεκδίκησαν τα χαμένα δικαιώματά τους, θέτοντας τις βάσεις για έναν κοσμικό πολιτισμό, που θα επέτρεπε στους ανθρώπους να απολαμβάνουν την ύπαρξή τους αποενοχοποιημένα και να αναπτύσσουν τις ικανότητες και τα ενδιαφέροντά τους ελεύθερα.

 Η σημερινή εποχή: στη σημερινή εποχή τα διλήμματα που καλούνταν να απαντήσουν κάποτε οι ανθρωπιστές διανοούμενοι έχουν αλλάξει. Πλέον η ευτυχία του ανθρώπου δεν απειλείται από την Ιερά Εξέταση και τη θεοκρατία αλλά από τον καπιταλιστικό Μαμμωνά[1], που έχει μετατρέψει τον κόσμο σε ένα απέραντο χρηματιστήριο και έχει υποτάξει τις ανάγκες και τα όνειρα των ανθρώπων στα κέρδη. Η φτώχεια, η αποξένωση, οι πόλεμοι, η οικολογική καταστροφή είναι εκφράσεις ενός κόσμου που κινείται με γνώμονα αποκλειστικά το οικονομικό όφελος και τον πόθο για εξουσία, ενός κόσμου που αντιμετωπίζει τον άνθρωπο ως μέσο και τη δυστυχία του ως «παράπλευρη απώλεια» ή ως εμπόρευμα. Όσο θα υπάρχουν αυτές οι συνθήκες, ο ανθρωπιστικός λόγος θα είναι πάντα επίκαιρος, για να μας θυμίζει πως τα λεφτά ή τα καταναλωτικά αγαθά δε μπορούν να υποκαταστήσουν την πραγματική ευτυχία και πως η όποια ανάπτυξη δε μπορεί να επιτυγχάνεται με κόστος τις ανθρώπινες ζωές.

ΚΕΙΜΕΝΟ ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟ

[...] Η προσωπική μου γνώμη είναι ότι γνωρίζουμε αυτό τον τύπο, ξέρουμε ποιο είναι αυτό το «δικαίωμα των δικαιωμάτων». Μας το έχει παραδώσει ένας μεγάλος φιλόσοφος των νεωτέρων χρόνων, ο Εμμανουήλ Kant, σε μια κλασική για τη λιτότητά της διατύπω­ση. Κοίταξε - μας είπε - να ενεργείς και να αισθάνεσαι έτσι, ώστε ποτέ να μη μεταχειρίζε­σαι τον άνθρωπο ως μέσο αλλά πάντοτε να τον έχεις σκοπό στις προθέσεις και στις πρά­ξεις σου. Δεν έχω συναντήσει ως τώρα πιο υψηλόφρονη προτροπή, που να δείχνει τέτοι­αν εμπιστοσύνη και τόσο σεβασμό στον άνθρωπο σαν άνθρωπο. Εάν τη μεταφέρουμε στο σχήμα του ορισμού [του ανθρώπου] και τη συσχετίσουμε με την παραπάνω ανάλυσή μας, θα έχουμε την εξής απλή και συνάμα βαρυσήμαντη φόρμουλα: «Άνθρωπος είναι το μο­ναδικό μέσα στο γνωστό μας σύμπαν ον που έχει το αναφαίρετο δικαίωμα να λογαριά­ζεται πάντοτε ως σκοπός και ποτέ ως μέσον». Αυτή - θα παραδεχτούμε - είναι η γλώσσα του γνήσιου ουμανισμού. Κανένας «σκοπός», όσο ψηλά κι αν τον τοποθετήσουμε, με όσην αίγλη κι αν τον περιβάλουμε, δεν μπορεί να δικαιολογήσει εκείνον που θα χρησιμο­ποιήσει τον άνθρωπο ως μέσον για την πραγματοποίησή του. «Μέσα για κάποιο σκοπό» μπορούν (και στην ανάγκη, επιβάλλεται) να γίνουν όλα τα όντα εκτός από ένα: τον άν­θρωπο. Αυτός οφείλει να είναι, και δικαιούται να απαιτήσει να είναι, μόνο σκοπός. Η αξία του δεν αντικατασταίνεται με τίποτα. Δεν μπορεί να αποτιμηθεί με καμιάν άλλη. Εί­ναι το μέτρο των άλλων αξιών. Εκείνος λοιπόν που τον κατεβάζει από το υψηλό επίπε­δο του απόλυτου «σκοπού» στο χαμηλό επίπεδο του σχετικού «μέσου», ή αυτός που αυ­τοκαταδικάζεται (από βλακεία ή ανανδρία) σε «μέσον προς άλλο σκοπό», αναιρεί, κατα­λύει, «σκοτώνει» τον άνθρωπο μέσα στον άνθρωπο. Μεγαλύτερη βλασφημία, βαρύτερο έγκλημα δεν υπάρχει.

Τα δικαιώματα όμως συνυφαίνονται με ισομεγέθεις ευθύνες. Να λογαριάζεσαι (από τους άλλoυς και από τον εαυτό σου) σαν άνθρωπος δεν είναι μόνο δικαίωμα, αλλά και ευθύνη. Το πρώτο μας αρέσει, το δεύτερο αποφεύγουμε να το ομολογούμε. Το «ως χαρίεν άνθρωπος» του αρχαίου ποιητή, έχει δύο όψεις, τη μια φανερή, την άλλη αφανή: -Τι χα­ριτωμένο πράγμα είναι να είσαι άνθρωπος! - Αλλά και τι βαρύ, τι ασήκωτο πράγμα είναι να είσαι άνθρωπος...

Ε. Π. Παπανούτσος, Η κρίση του πολιτισμού μας, σ. 222-223

---

[1] Μαμωνάς: Χαλδαϊκός θεός του κέρδους